Autyzm jest zaburzeniem rozwoju chrakteryzującym się trudnościami w relacjach z innymi ludźmi, a także powtarzalnymi i stereotypowymi zrachowaniami. Aktualnie, ze względu na stopień oraz rodzaj zaburzeń wyróżnia się także różne zaburzenia ze spektrum autyzmu. Pierwsze objawy autyzmu u dzieci ujawniają się jeszcze przed 3 rokiem życia, ale tak wczesne diagnozowanie mają duże ryzyko wystąpienia autyzmu. Jedynie profesjonalna diagnoza postawiona przez specjalistów na podstawie określonych kryteriów diagnostycznych pozwala stwierdzić autyzm.

Czym właściwie jest autyzm?

Zacznijmy od tego, że autyzm to nie choroba. Autyzm (więcej o autyzmie dowiesz się z tego artykułu) to zaburzenie rozwoju. Oznacza to, że procesy rozwojowe i ogólna ścieżka rozwoju są inne, od tych standardowych. Jest to wynik niestandardowego funkcjonowania mózgu. Ze względu na rodzaj autyzmu u dzieci oraz stopień opieki, jakiej wymaga osoba dotknięta autyzmem, można wyróżnić różne zaburzenia ze spektrum autyzmu u dzieci. Te najlżejsze umożliwiają prawidłowe funkcjonowanie w dorosłym życiu bez opieki innej osoby, podczas gdy najcięższe przypadki autyzmu wymagają niestety ścisłej i stałej kontroli do końca życia.

Pierwsze badania autyzmem były prowadzone w latach 40. XX wieku. W roku 1943 Leo Kanner z Johns Hopkins Hospital na podstawie swoich obserwacji wyodrębnił z dotychczasowych zaburzeń dziecięcych nową jednostkę, którą nazwał autyzmem wczesnodziecięcym. Nazwa jednostki pochodzi od greckiego słowa: autós, czyli sam. Kanner dostrzegł jednak, że autyzm nie polega na wycofywaniu się ze świata zewnętrznego, ale nadmierne pochłonięcie światem wewnętrznym, w którym poniekąd zamknięta jest osoba z autyzmem. W 1944 roku, niezależnie od badań Kannera, Hans Asperger opisał łagodniejszą postać zaburzenia ze spektrum autyzmu, noszącą dziś nazwę zespołu Aspergera. Dopiero w latach 80. ubiegłego wieku wyodrębniono kryteria diagnostyczne dla autyzmu (po raz pierwszy w DSM-III).

Według najnowszych badań wynika, że autyzm lub zaburzenia ze spektrum autyzmu dotyczą nawet 1% wszystkich dzieci. Warto jednak zauważyć, że w ostatnich latach znacznie udoskonalono metody diagnostyczne, które pozwalają z większą pewnością zdiagnozować autyzm lub zaburzenie z jego spektrum. Dlatego też, wskaźnik dla całej populacji może być dużo wyższy. Zwłaszcza lżejsze postacie autyzmu u wielu osób dorosłych nigdy nie zostały zdiagnozowane. Reasumując, autyzm to zaburzenie rozwoju, w którym ścieżka rozwoju jest inna od standardowej. Objawy autyzmu występują w tzw. triadzie i dzielą się na: interakcje społeczne, komunikację oraz stereotypowe zachowania.

Kiedy można dostrzec pierwsze objawy autyzmu u dzieci?

Pierwsze zachowania świadczące o zaburzeniach ze spektrum autyzmu pojawiają się przed ukończeniem 3. roku życia. Rodzice z jednej strony powinni bacznie przyglądać się rozwojowi dziecka, jak również zachować zdrowy rozsądek i pamiętać, że w tak młodym wieku każde dziecko rozwija się nieco innym tempem, a co za tym idzie, niepokojące objawy nie muszą świadczyć o autyzmie. Autyzm diagnozuje się najczęściej w przedziale od 3 do 5 lat. Najnowsze badania wskazują na to, że zaburzenia ze spektrum autyzmu przypadają nawet na jedno dziecko na sto, a ponadto, że czterokrotnie częściej są to chłopcy. W ostatnich latach badacze wskazali jednak, że autyzm u dziewczynek wygląda nieco inaczej, co w przeszłości mogło prowadzić do nieprawidłowej diagnozy.

Autyzm należy diagnozować jak najwcześniej, ale warto pamiętać o tym, że diagnozuje się go również u osób dorosłych. Świadomość posiadania autyzmu znacznie ułatwia funkcjonowanie, ponieważ taka osoba wie, na co powinna zwrócić szczególną uwagę i jak lepiej zrozumieć samego siebie. Dlatego też, osoby dorosłe dostrzegające u siebie objawy zaburzeń ze spektrum autyzmu nie powinny bagatelizować tych sygnałów. Z kolei wczesne postawienie diagnozy u dziecka pozwala lepiej ukierunkować dalszy rozwój i dobrać ścieżki właściwe dla dziecka z autyzmem.

Jakie zachowania wskazują na spektrum autyzmu przed 3 rokiem życia?

Jak już mówiliśmy, rodzice oraz opiekunowie obserwujący rozwój dziecka powinni być bardzo ostrożni z nadmiernym przypisywaniem wagi poszczególnym zachowaniom, gdyż w wielu przypadkach są one po prostu mylące. Niemniej jednak, jeśli występują liczne objawy autyzmu, wówczas warto zgłosić się z dzieckiem do specjalisty w celu profesjonalnej diagnostyki. Im wcześniej zdiagnozowany zostanie autyzm, tym wcześniej można podjąć kroki mające na celu zmniejszenie jego uciążliwości w dorosłym życiu. Należy jednak pamiętać, że zachowania typowe dla spektrum autyzmu mogą pojawić się dopiero po 3. roku życia. No dobrze, a jakie zachowania dziecka mogą zaalarmować rodzica wcześniej?

• Dziecko nie uśmiecha się do osób w otoczeniu, a także nie wyraża radości na ich widok.
• Uboga ekspresja twarzy, która nie reaguje na słowa i zachowania rodzica.
• W 12 miesiącu objawem jest brak gaworzenia oraz brak reakcji na imię.
• Powyżej 12 miesiąca życia dziecko nie używa gestów służących do komunikacji (brak wskazywania palcem, brak machania jako gestu „papa”).
• Po 16 miesiącu objawem jest zaburzenie mowy. Dziecko nie mówi wcale lub używa kilku słów.
• U dzieci w wieku 1,5 – 2 lata objawem jest brak zabawy abstrakcyjnej, czyli związanej z wyobrażaniem sobie czegoś (np. dziecko nie karmi lalki lub pluszaka).
• Poważnym sygnałem u dziecka w wieku powyżej 2 lat jest brak umiejętności formułowania prostych i sensownych zdań złożonych z dwóch słów, np. „mama pić, tata jeść”.

Dostrzegając dowolne powyższe zachowania dziecka należy w pierwszej kolejności zadbać o uważną obserwację. Należy mieć na względzie, że tempo rozwoju u każdego dziecka, zwłaszcza w tak młodym wieku, jest inne i pewne zachowania mogą nas wprowadzić w błąd. Jeśli jednak zauważymy kilka zachowań pasujących do powyższej listy, wówczas warto zgłosić się do specjalisty. Najlepsza będzie poradnia psychologiczno-pedagogiczna, w której pracują specjaliści z różnych dziedzin: psychiatra dziecięcy, psycholog, pedagog oraz logopeda.

Triada autyzmu – trzy najważniejsze obszary

Objawy autyzmu można podzielić na trzy najważniejsze obszary, a mianowicie: interakcje społeczne, komunikację oraz powtarzalne i stereotypowe zachowania. Jest to tzw. triada autyzmu. Na trzech wymienionych obszarach bazuje większość kryteriów diagnostycznych. To na podstawie poszczególnych objawów można również określić stopień autyzmu oraz wskazać, jakiej opieki wymagać będzie dziecko. Ciężkie zaburzenia wymagają stałej opieki do końca życia. Poniżej skupimy się na trzech poszczególnych płaszczyznach i wymienimy typowe dla nich objawy autyzmu.

Interakcje społeczne

Autyzm to zaburzenie rozwoju nierozerwalnie związane z trudnościami z utrzymaniem właściwych relacji z innymi ludźmi. Objawy ujawniają się u kilkuletniego dziecka i pozostają na całe życie, choć zmienia się oczywiście specyfika trudności, na co wpływają pełnione role rodzinne i zawodowe. Jeśli chodzi o objawy autyzmu ujawniające się w interakcjach społecznych, najczęściej obserwowane zachowania to:

• Uboga ekspresja i mimika twarzy, brak uśmiechu.
• Brak gestykulacji, najwcześniej obserwuje się brak wskazywania palcem i brak machania na „papa”.
• Dziecko nie wykazuje ekspresji na widok rodzica, nie reaguje także na obcych ludzi. Wydaje się nie dostrzegać obecności innych ludzi w otoczeniu.
• Dziecko nie naśladuje dorosłych i przez to nie nabywa podstawowych umiejętności lub nabywa je później i z większymi trudnościami.
• Dziecko ma duże trudności w zabawach z rówieśnikami. Nie inicjuje kontaktu, wycofuje się z takich zabaw, zdecydowanie preferuje zabawę w samotności.
• Dziecko nie reaguje na głos rodzica, nie patrzy na przedmioty, które pokazuje rodzin.
• Dziecko wyraźnie unika kontaktu wzrokowego.
• Brak zabaw abstrakcyjnych, w których trzeba sobie coś wyobrażać: np. zabawa w parking samochodzikami, karmienie lalek, wcielanie się w role opiekuna zwierząt. Dziecko z autyzmem często nie potrafi bawić się „na niby”.
• U starszych dzieci pojawia się trudność w okazywaniu i rozumieniu uczuć.
• Starsze dzieci mogą odtrącać kontakt fizyczny, nie chcą się przytulać czy trzymać za rękę.
• Dziecko nie dzieli się z rodzicami swoimi osiągnięciami (efektami zabawy, rysunkami).
• Dziecko nie wykazuje naturalnej potrzeby przebywania z rówieśnikami.

Dziecko z autyzmem jest zatem raczej samotnikiem, nie dąży do zabawy z rówieśnikami, a także ogranicza kontakt z rodzicami. Zaczyna uwydatniać się to, że dziecko jest zamknięte w swoim wewnętrznym świecie, przez co interakcja ze światem zewnętrznym jest wyraźnie zaburzona.

Komunikacja

Ograniczona interakcja ze światem zewnętrznym naturalnie ogranicza zdolności komunikacyjne. Poniekąd są one konsekwencją wyżej opisanych zachowań, aczkolwiek już u dzieci poniżej 3 roku życia można dostrzec pierwsze objawy, takie jak zaburzenia rozwoju mowy. W tym obszarze, zachowania mogące świadczyć o zaburzeniach ze spektrum autyzmu (przeczytaj artykuł o spektrum autyzmu) to:

• Wyraźnie opóźniony rozwój mowy.
• Trudności ze składaniem sensownych i logicznych zdań złożonych z kilku słów.
• Mimika twarzy dziecka jest nieadekwatna do wypowiadanych słów.
• Słowa są wypowiadane bez nadmiernej ekspresji, brak przekazu emocjonalnego.
• Dziecko nie komunikuje się również gestami (wskazywanie palcem, machanie na pożegnanie).
• Dziecko wydobywa z siebie nietypowe dźwięki, a wraz z wiekiem problem ten się nasila.
• Występuje echolalia, czyli powtarzanie słów zamiast odpowiedzi na zadane pytanie.
• Problem z myśleniem abstrakcyjnym – osoby z autyzmem bardzo często nie rozumieją przenośni, metafor, ironii, poczucia humoru.
• Dzieci z autyzmem bardzo często przyjmują wszystko dosłownie.
• Dzieci nie mówią o emocjach, mają problem z mówieniem o swoich uczuciach i potrzebach.

Zaburzenia rozwoju mowy często pozwalają ocenić stopień i głębokość zaburzeń. U dzieci z zaburzeniem lekkim obserwuje się brak ekspresji, unikanie niektórych tematów, rozumienie dosłowne, ale sama komunikacja w sensie merytorycznym nie jest bardzo zaburzona. Średnie natężenie objawów wyraża się już pewnymi trudnościami komunikacyjnymi – dziecko może nie odpowiadać na niektóre pytania, ma ograniczony zasób słów. Z kolei zaburzenie głębokie praktycznie wyklucza prawidłową komunikację. Dziecko w ogóle nie mówi, a wydaje z siebie jedynie różnorodne dźwięki. Komunikacja ogranicza się jedynie do podstawowych gestów.

Stereotypowe zachowania

Powtarzalne i stereotypowe zachowania często ujawniają się u nieco starszych dzieci. W ten sposób łatwo także rozpoznać autyzm o osoby dorosłej, która czasami wykonuje czynności, które są całkowicie niezrozumiałe dla otoczenia, przykładem może być chociażby poprawianie produktów spożywczych na półkach w sklepach, tak, aby wszystkie były ustawione w idealnym porządku. U dzieci objawia się to chociażby utrwalonym sposobem układania zabawek lub książek na półce – kolejność zawsze jest taka sama, a jeśli ktoś ją zmieni, może to wywołać zdenerwowanie. Często obserwowane powtarzalne i stereotypowe zachowania u dzieci z autyzmem to:

• Tendencja do rutynowych zachowań objawiająca się chociażby identycznym sposobem układania rzeczy na półce czy też chodzeniem tą samą drogą.
• Zabawa ograniczona do wąskich i bardzo ścisłych zainteresowań, np. wyłącznie samochodami. Starsze dzieci jeszcze bardziej zacieśniają zainteresowania, np. interesują się jedną marką aut.
• Dziecko spędza dużo czasu na obserwowaniu poruszających się przedmiotów – wentylatora, pralki, pojazdów przejeżdżającym za oknem. Dziecko często koncentruje się wyłącznie na poruszających się przedmiotach, np. kole roweru.
• Nieco starsze dziecko zamienia zabawki na przedmioty codziennego użytku: klucze, kolorowe nici, guziki, przyciski.
• Osoby z autyzmem mogą wykazywać tendencję do pedantyzmu – widząc w sklepie produkt stojący w niewłaściwym miejscu, same odnoszą go na miejsce, aby przywrócić porządek.
• Wszelkie zmiany w otoczeniu są dla dziecka wyjątkowo stresujące. Nawet zabawki ułożone w złej kolejności na półce mogą wzbudzać zdenerwowanie.
• Stereotypie ruchowe czyli powtarzanie pewnych gestów i ruchów, np. kręcenie się wokół własnej osi lub też charakterystyczne machanie rękami w okolicach oczu.

Powtarzalne i stereotypowe zachowania u starszych dzieci często są pierwszym poważnym źródłem problemów w dalszym rozwoju w gronie rówieśników. Zachowania niezrozumiałe bywają wyśmiewane przez inne dzieci, co tylko wzmaga chęć pozostawania w wewnętrznym świecie i stopniowego ograniczania kontaktu ze światem zewnętrznym.

W jaki sposób diagnozowany jest autyzm?

Do diagnozy autyzmu wykorzystuje się specjalistyczne kryteria diagnostyczne. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) jest odpowiedzialna za klasyfikację ICD. Najbardziej aktualna jest Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób ICD-11 wydana w 2019 roku i wdrożona na początku 2022 roku. Z kolei Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne wydaje klasyfikację DSM, z czego aktualna jest klasyfikacja DSM-5 (lub też DSM-V) wydana w 2013 roku. Klasyfikacje te są na bieżąco aktualizowane na podstawie najświeższych badań naukowych.

Autyzm - nieco więcej na jego temat

Jeśli chodzi o autyzm, można zakładać, że w nadchodzących latach pojawią się osobne kryteria diagnostyczne dla dziewczynek. Ostatnie badania wyraźnie wskazują, że autyzm u dziewczynek znacznie różni się od autyzmu u chłopców, co w przeszłości mogło prowadzić do błędnych diagnoz. Autyzm jest diagnozowany przez zespół specjalistów, w skład którego wchodzą: psychiatra dziecięcy, psycholog lub psychoterapeuta, pediatra, a także logopeda. Do diagnozy osób z autyzmem wykorzystuje się specjalistyczne testy (więcej o testach na autyzm). W Polsce w ostatnich latach coraz popularniejszy staje się złoty standard diagnozy autyzmu ADOS-2. Jest to holistyczna metoda, która pozwala uzyskać możliwie najszerszy obraz i wskazać objawy na różnych płaszczyznach funkcjonowania.

Zaburzenia ze spektrum autyzmu

Autyzm w klasyfikacji ICD jest wymieniany na 8 całościowych zaburzeń rozwoju, a mianowicie: Autyzm dziecięcy (F84.0), Autyzm atypowy (F84.1, więcej o autyzmie atypowym dowiesz się z kolejnego artykułu), Zespół Retta (F84.2), Inne dziecięce zaburzenia dezintegracyjne (F84.3), Zaburzenia hiperkinetyczne z towarzyszącym upośledzeniem umysłowym i ruchami stereotypowymi (F84.4), Zespół Aspergera (F84.5), Inne całościowe zaburzenia rozwoju (F84.8) oraz Całościowe zaburzenia rozwoju nieokreślone (F84.9). Przy diagnozowaniu autyzmu wykorzystuje się termin zbiorczy dla powyższych klasyfikacji – spektrum zaburzeń autystycznych.

Ostatnie zmiany w klasyfikacji autyzmu wprowadziły również trójstopniową klasyfikację nasilenia objawów, w której L1 to zaburzenia lekkie wymagające wsparcia, L2 to zaburzenia wymagające znacznego wsparcia i znaczne problemy w komunikacji społecznej, z kolei L3 to zaburzenia głębokie wymagające niemal ciągłego wsparcia i brak komunikacji werbalnej oraz niewerbalnej. Za łagodniejszą formę autyzmu uważa się Zespół Aspergera, który objawia się trudnościami w budowaniu prawidłowych relacji społecznych.

Niezwykłe zdolności u osób z autyzmem

Zespół Sawanta określa wybitne zdolności występujące u osób z głęboki zaburzeniami, w tym zaburzeniami autyzmu. Zdarza się, że takie osoby mogą przejawiać niezwykłe zdolności. Musimy pamiętać, że osoba z autyzmem większość życia spędza w swoim wewnętrznym świecie i potrafi odciąć się od bodźców dopływających z zewnątrz. To z kolei sprzyja pewnym umiejętnościom. Najczęściej, osoby ze spektrum autyzmu często mogą zdradzać następujące zdolności:

• Doskonała pamięć oraz zaawansowane działania matematyczne wykonywane w głowie. Dzieci z autyzmem często przejawiają niesamowity dar do zapamiętywania skomplikowanych ciągów liczb.
• Umiejętności „kalendarzowe” – niektóre osoby z autyzmem są w stanie w przeciągu kilku chwil ustalić, jaki dzień tygodnia będzie wypadał na konkretną datę oddaloną nawet o kilkadziesiąt lat.
• Zdolności muzyczne – osoby z zaburzeniami ze spektrum autyzmu mogą być wybitnymi muzykami. Talent ujawnia się zwykle w grze na pianinie oraz innych instrumentach klawiszowych. Osoby z autyzmem mogą mieć także wybitną pamięć do tekstów piosenek oraz szczegółowych informacji związanych z konkretnymi piosenkami (wykonawca, album, rok wydania).
• Zdolności artystyczne – osoby z autyzmem często bardzo dobrze radzą sobie w rysunkach, gdyż dysponują szczególnymi zdolnościami wzrokowo-przestrzennymi, co często potrafią przenieść na papier. Szczególnie imponujący jest dar do zapamiętywania obrazu w krótkim czasie, a następnie bardzo wiernego ukazywania go w rysunku.

Wybitne zdolności występujące u osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu sprawiają, że rodzice takich dzieci powinni być szczególnie wyczuleni na ewentualne talenty. Wczesne odkrycie takiego daru może sprawić, że osoba z autyzmem będzie w przyszłości jednostką wybitną w danej dziedzinie.

Jakie są autyzm przyczyny objawy?

Przyczyny autyzmu wciąż stanowią przedmiot wielu badań naukowych. Jeszcze kilkanaście lat temu badacze bezradnie rozkładali ręce i nie byli w stanie wskazać przyczyn tych zaburzeń. Dziś jesteśmy już znacznie mądrzejsi, choć wciąż nie wiemy wszystkiego i nie potrafimy podać klarownych i jednoznacznych przyczyn. Liczne badania wykazały jednak korelacje, które pozwoliły wyodrębnić cztery czynniki, a mianowicie: czynniki genetyczne, czynniki rozwojowe, czynniki infekcyjne, a także czynniki prenatalne i związane z porodem.

Dzieci z autyzmem - co warto wiedzieć?

Z czynników genetycznych warto wskazać mutację genu ADA2, która występuje u ok. 20% dzieci autystycznych. Wśród czynników rozwojowych wymienia się chociażby: podwyższony poziom serotoniny we krwi, podwyższoną objętość mózgu do czasu ukończenia 4 roku życia, nadaktywność ciał migdałowatych czy powiększenie komór mózgu. W przypadku czynników związanych z ciążą i porodem często wymienia się: cukrzycę w ciąży, niską masę urodzeniową, wady wrodzone, zaawansowany wiek ojca i matki dziecka. Nie są to jednak czynniki wiążące. Niektóre z nich wyodrębnia się u zaledwie 1% wszystkich dzieci autystycznych.

Dziecko z autyzmem – gdzie szukać wsparcia w rozwoju dziecka?

Pierwsze objawy autyzmu u dziecka można zauważyć poniżej 3 roku życia. Po zauważeniu pierwszych symptomów należy uważniej obserwować dziecko, a także pogłębić swoją wiedzę na temat ewentualnych sygnałów mogących świadczyć o zaburzeniach ze spektrum autyzmu. Jeśli rodzice lub opiekunowie zauważą kilka zachowań pasujących do wczesnej klasyfikacji tych zaburzeń, wówczas należy skorzystać ze wsparcia specjalistów. Wczesna diagnoza autyzmu, zwłaszcza przy zaburzeniach lekkich, jest w stanie znacznie zmniejszyć uciążliwość tego zaburzenia w przyszłości.

Pomocy należy szukać w poradni psychologiczno-pedagogicznej. W publicznej służbie zdrowia potrzebna jest wizyta u pediatry, który wystawi odpowiednie skierowanie. Spektrum autyzmu jest diagnozowane przez zespół specjalistów: psychiatrę dziecięcego, psychologa, pedagoga oraz logopedę. Przy stwierdzeniu autyzmu u dziecka rodzina może zostać objęta licznymi programami ochronnymi, które z jednej strony mają wspomóc dalszy rozwój dziecka, a także zgłębić wiedzę rodziców o tym, czym jest autyzm. Dziecko ze zdiagnozowanym autyzmem może otrzymać orzeczenie o niepełnosprawności, co otwiera drogę do wielu świadczeń, uprawnień, zwolnień oraz ulg.